شب یَلدا
ایرانیان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر میشود و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کنند.
میوه و خشکبار، اصلی‌ترین خوراکی‌ها در شب یلدا هستند و میوه‌هایی که برای این شب خریداری می‌شوند، میوه‌هایی پاییزی و تابستانی، به خصوص انار و هندوانه هستند. بر اساس یک باور قدیمی، مردم با این کار با میوه‌های تابستانی وداع می‌کنند و با خوردن خشکبار گرم به استقبال سرما می‌روند و یلدا را جشن می‌گیرند تا نشانگر تقابل سرما، ناباروری، پژمردگی و مرگ با گرما، روشنایی، باروری، سبزی و زندگی باشد.
خواص خوراکیهای شب یلدا هر یک از خوراکیهای شب یلدا، خواص درمانی و طبیعی مخصوص دارند، چنانچه جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» در رابطه با خواص مواد غذایی که در این شب خورده میشود، آورده است: «مردم معتقد بودند با خوردنی‌های سفره شب یلدا، مثل خوراکیهای پای سفره هفت‌سین طبیعت گرم خود را می‌توانند سرد کنند و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می‌برند، هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می‌شوند، توت و کشمش و خرما و مثل آن بخورند».
البته دکتر کوروش جعفریان متخصص تغذیه معتقد است؛ در علم چیزی به نام سردی و گرمی تایید نشده است اما فواید خوراکیهای شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هر یک، خواص درمانی خاص خود را دارد.
آجیل هفت قلم بادام، پسته، گردو، نخودچی و کشمش و باسلوق آجیل شب یلدا یا چله را تشکیل می دهند. این متخصص تغذیه با بیان این که مردم باید در انتخاب خشکبار به رنگ و مزه آن دقت کنند، اظهار داشت: آجیل را قبل از غذا بخورید تا چاق نشوید.
وی خاطرنشان کرد: خشکبار به دلیل دارا بودن مواد فیبری باعث احساس سیری در فرد میشود و به کسانی که چاق هستند و یا مایل نیستند دچار اضافه وزن شوند، توصیه میشود این مواد را قبل از غذا مصرف کنند؛ چرا که باعث پرشدن حجم معده و در نتیجه احساس سیری در افراد میشود.
خشکبار مصرفی در شب حاوی مواد مغذی و ریزمغذی‌هایی مانند ویتامین آ، فسفر، منیزیم و دارای ترکیبات امگا ۳ هستند که این مواد مغذی نقش مهمی در بدن ایفا می‌کنند.
وی در ادامه تاکید کرد: افراد باید تعادل را در مصرف خشکبار رعایت کنند. همچنین مصرف روزانه و مداوم مقدار کمی خشکبار مناسب و موثر بوده و باعث افزایش ۳ تا ۵ درصدی طول عمر انسان میشود.
مطالعات زیادی نشان می‌دهد که مصرف مناسب مغزها ریسک بیماری‌های قلبی عروقی را بین ۲۰ تا ۵۰ درصد کاهش می‌دهد. همچنین این مواد کاهنده خطرات دیابت هستند و مصرف مداوم مغزها خطر ابتلا به انواع سرطانها از جمله پروستات، ریه و سینه را کاهش می‌دهد و حتی در کنترل فشار خون موثر است.
مغز پسته از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و برای افراد گرم مزاج مناسب نیست. این میوه بسیار مقوی است و حاوی ویتامین‌های ب۱، ب۳ و ویتامین E بوده و املاح مغذی شامل آهن، پتاسیم، فسفر و کلسیم را داراست. مغز پسته به دلیل دارا بودن آهن، خون ساز است و معمولاً به افرادی که از کم‌خونی فقر آهن رنج می‌برند، مصرف آن توصیه میشود. همچنین آن را تقویت کننده نیروی جسمی می‌دانند. از دیگر خواص پسته می‌توان به وجود کوآنزیم کیو۱۰ اشاره کرد که نوعی آنتی‌اکسیدان است و در پیشگیری از بیماری‌های قلبی نافع است. از سوی دیگر افرادی که مبتلا به نارسایی بد هستند، مبتلایان به نقرس، دیابت و ناراحتی‌های کلیه باید از خوردن پسته خودداری کنند.
مغز گردو دارای پروتئین، قند، آب و چند اسید آلی، مقدار کمی اسانس و ویتامین‌های A, B, C, Dو E است. این میوه حاوی اسیدهای چرب مفید و املاح معدنی نظیر کلسیم، پتاسیم، منیزیوم و فسفر است، تا جایی که در برخی منابع، فسفر آن در رده منابع غنی ذکر می‌کنند. گردو از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و برای پایین آوردن کلسترول خون و پیشگیری از بیماری‌های ریوی مناسب است. مصرف این میوه از تشکیل سنگ کلیه و سنگ کیسه صفرا جلوگیری می‌کند.
برخی افراد ممکن است به خشکبار آلرژی داشته باشند، گفت: برخی از افراد بویژه کودکان زیر ۳ سال به خشکبار به ویژه بادام زمینی که جز آجیل شب یلدا نیز هست حساسیت دارند. وی تهوع، شکم درد، دردهای مزمن را از علائم این آلرژی دانست و اظهار داشت: خشکبار و بادام زمینی به دلیل آزاد کردن پروئتین‌ها و فعل و انفعلات بدنی باعث ترشح هیستامین در بدن میشود که با خوردن آنتی هیستامین علائم از بین می‌رود. بدترین شکل آلرژی به مواد غذایی آلرژن این است که سیستم تنفسی نیز درگیر میشود و به افراد احساس خفگی دست می‌دهد. با این حال مصرف روزانه یک مشت خشکبار برای هر فرد توصیه میشود.
وی گفت: هر ۱۰۰گرم خشکبار و شیرینی ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلو کالری به همرا دارد و مصرف نامناسب و بی رویه این مواد باعث چاقی افراد درعید میشود. آجیل‌های فریبنده آجیل و خشکبار جز خوراکیهای سنتی هستند که مردم عادت کرده‌اند، به صورت فله‌ای خریداری کنند. البته هر کس دلایل مخصوصی دارد، بعضی از افراد به نکاتی مثل این که «آجیل باز را می‌توان از ۵۰ گرم تا چندین کیلو و به میزان دلخواه خریداری کرد»، یا «آجیل باز قابل تست کردن است و در ضمن هزینه‌ای هم برای بسته‌بندی نمی‌پردازیم» اشاره می‌کنند. اما بد نیست بدانید آجیل و خشکبار قابلیت آلودگی به قارچی نظیر آفلاتوکسین را دارند که واحدهای صنعتی با توجه به وجود پروانه‌های بهداشتی، ضوابط و دستورالعمل‌ها ملزم به اندازه‌گیری قارچ آفلاتوکسین بر روی محصولاتشان هستند، اما در محصولات سنتی آجیل وخشکبار، این اندازه‌گیری‌ها صورت نگرفته و محصول تولیدی قابل ردیابی نیست.
وی نیز ضمن تاکید بر مصرف آجیل های صنعتی به مردم توصیه کرد: در خرید آجیل شب یلدا به رنگ و طعم آنها توجه کنند و افزود: رنگ داخلی پسته سالم باید سبز و پوسته نازک دور پسته به رنگ بنفش باشد. در ایام مخصوص همچون عید نوروز و شب یلدا، برخی کسبه برای کاهش قیمت آجیل، مغزهای کهنه را وارد بازار می‌کنند که مردم باید در خرید این مواد غذایی دقت کنند. وی با رد تصور غلط مردم در مورد خوب بودن پسته‌های خندان گفت: هر پسته خندانی مفید نیست؛ چرا که برخی از فروشندگان برای اینکه پوست پسته ورم کند و باز شود آن را در آب می‌اندازند و این احتمال خراب و کپک زدن پسته را افزایش می‌دهد.
دکتر جعفریان به مردم توصیه کرد؛ برای شناسایی پسته خندان از تقلبی، پوسته خارجی(سفیدرنگ) پسته خندان را فشار دهند اگر بسته شد، نشان دهنده این است که در آب گذاشته شد و در غیر این صورت (بسته نشدن) پسته سالم است. وی با اشاره به اینکه حداکثر نمکی که یک فرد باید در طول روز دریافت کند ۵ گرم است، به مصرف کنندگان پسته شور به دلیل نمک سود بودن پسته توصیه کرد: به دلیل عوارض مصرف زیاد نمک از جمله مشکلات قلبی عروقی از مصرف زیاد آن بپرهیزند.
دکتر جعفریان در ادامه با اشاره به خواص گردو به عنوان یکی دیگر از اقلام آجیل شب چله، آن را منبعی از امگا ۶ و ۳ دانست و به مردم توصیه کرد: گردو را با پوسته خارجی آن که قهوه‌ای رنگ است، خریداری کنید و در توضیح گفت: برخی فروشندگان برای این که گردو تازه به نظر برسد و افزایش وزن پیدا کند آن را درون آب می اندازند که احتمال کپک زدن آن وجود دارد. وی به مردم توصیه کرد که از خرید گردوهایی که در پشت ویترین و در معرض نورخورشید هستند، بپرهیزند؛ چرا که میزان چربی گردو در معرض نور و اکسیژن اکسید شده و کپکها و قارچها درون آن رشد می‌کنند.
به گفته دکتر جعفریان، طعم و مزه گردو شاخص خوبی برای شناسایی گردوی خوب است. وی به والدین توصیه کرد:
بهتر است مغزها و آجیل را به صورت له و خورد شده به کودکان خود بدهید.
هندوانه به شرط چاقو! هندوانه میوه شب یلدا بیشتر یک میوه تابستانی است اما در هر زمان که مصرف شود دارای خواص درمانی زیادی است. یک هندوانه به طور متوسط دارای ۹۲ درصد آب و ۸ درصد قند طبیعی است. به همین علت فاقد هرگونه چربی اما حاوی مقادیرزیادی ویتامین و مواد معدنی و ۴۹ واحد کالری است. این میوه به علاوه می‌تواند التهاب ناشی از بیماری‌هایی مانند آسم، آترواسکلروزیس، دیابت، سرطان روده و آرتروز را تسکین دهد. هندوانه صورتی رنگ منبع آنتی اکسیدان کاروتنوئیدی موسوم به لیکوپن است.
این آنتی‌اکسیدان‌های مهم و قوی در تمام نقاط بدن، مولکول‌های رادیکال آزاد را که با اکسیده کردن کلسترول موجب چسبیدن آنها به دیواره رگ‌های خونی شده و در نتیجه منجر به بروز حمله قلبی یا سکته مغزی شوند، در بدن خنثی می‌کنند. مصرف گوجه و هندوانه بدلیل داشتن لیکوپن به عنوان یک ماده آنتی اکسیدان در جلوگیری از بیماری‌های سرطانی مؤثرند. همچنین هندوانه حاوی لیپوسین است. لیپوسین یک آنتی اکسیدان است به همین علت انجمن قلب آمریکا مصرف هندوانه را به علت داشتن آنتی اکسیدان به عنوان یک ماده مفید برای قلب مورد تایید قرار داده است. باید دقت کنید که هندوانه برای اشخاص سرد مزاج و آنهائی که دارای معده سرد هستند، مناسب نیست. این اشخاص اگر می‌خواهند هندوانه بخورند باید آن را با شکر، عسل و یا گل قند بخورند. همچنین هندوانه در اشخاص سرد مزاج باعث درد مفاصل و ضعف جنسی میشود.
انار با طعم شب چله انار نه تنها سرشار از ویتامین است بلکه همچون دشمن قوی در برابر بیماری هایی مانند سرطان، بیماری قلبی، سکته مغزی و فشار خون بالا می‌ایستد. انار غنی از آنتی اکسیدانهای قوی است. الاژیک اسید موجود در انار از بروز سرطان جلوگیری کرده و رشد تومورهای سرطانی را کند می‌کند.
انار برای سلامت قلب و عروق، جلوگیری از تصلب شریانها و سکته‌ها، جلوگیری از پیری زودرس و آلزایمر و پیشگیری از سرطانها بویژه سرطان پروستات مفید است. تحقیقات نشان داده است که آب انار می‌تواند از خطر بیماری قلبی و سکته مغزی بکاهد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که آب انار می‌تواند فشار خون را پایین آورده و به سلولهایی که باعث سرطان سینه می‌شوند حمله کند.
در یک تحقیق نیز مشخص شده عصاره میوه انار ممکن است حاوی عامل موثری در برابر سرطان پوست باشد. نوشیدن مقداری (حدود ۲۸ گرم) آب انار در روز توسط مردان مبتلا به سرطان پروستات از پیشرفت سریع بیماری جلوگیری می‌کند. اما به یاد داشته باشید کسانی که سرد مزاج هستند نباید در خوردن انار افراط کنند . زیرا معده را سست کرده و ایجاد نفخ می‌کند.
زیاده روی در شب یلدا
البته قرار نیست که شما در شب یلدا که شب سلامتی نام گرفته، در اثر مصرف بیش از حد خوراکی ها یا استفاده از خوراکی های آلوده بیمار شوید و طعم بلندترین شب سال را با بیماری و درد تلخ کنید، در زیر توصیه هایی آورده شده که به شما کمک می کند تا از برخی موارد آزار دهنده پرهیز کنید:
۱ – پوست میوه هایی مثل انار و هندوانه را حتماً به دقت بشویید، چرا که خوردن انار آب لمبو و هندوانه در صورتی که آلوده باشند، هرگز لذت بخش نیست.
۲ – اگر در آجیلی که می خرید، بادام زمینی بدون پوسته قهوه ای و به شکل فله ای وجود دارد حتماً آن را پاک کنید و دقت کنید که در بین آن دانه های سیاه ریز وجود نداشته باشد.
۳ – افرادی که از بالا بودن تری گلیسیرید خون رنج می برند، بهتر است از مصرف دانه های چرب مثل پسته، بادام، گردو و… خودداری کنند.
۴ – مصرف آجیل بو داده که حاوی نمک فراوان است به هیچ وجه به کسانی که فشار خون بالایی دارند یا از مشکلات کلیوی رنج می برند، توصیه نمی شود.
۵ – بهتر است در انتخاب آجیل دقت کرده و به عنوان مثال پسته هایی که پوست بسیار زرد براق یا مغز قرمز رنگ شده دارند و یا تخمه هایی که برای پررنگ تر شدن از رنگ های مصنوعی در آنها استفاده کرده اند را خریداری نکنید.
۶ – خوراکی های شب یلدا به اندازه کافی متنوع و حجیم هستند، پس توصیه من به شما این است که یا شام را حذف کنید یا شام بسیار سبکی میل کنید.
۷ – به خاطر داشته باشید که آجیل خام تا یک سال قابل نگهداری است، اما بعد از تفت دادن بهتر است هر چه زودتر مصرف شود
هندوانه سبزرنگ و ضخیم در اندازه‌های متفاوت و داخل میوه به رنگ قرمز، صورتی و یا سفید می‌باشد. این میوه کمی معطر است و در کشورهای گرمسیر در فصل تابستان مصرف زیادی دارد. زادگاه اصلی هندوانه، هندوستان است؛ به همین دلیل، به میوه هند(هندوانه) معروف شده است. این میوه در بیشتر مناطق دنیا و ایران به وفور در نژادهای مرغوب و متنوع کشت میشود. هندوانه یک میوه تابستانی شیرین و آبدار است که ۹۲ درصد آب و ۷ درصد قند طبیعی دارد.